باغ رضوان رضا (ع) | گذری بر تاریخ ازسرگذشته باغی که میزبان و مزار پیکر امام رضا (ع) شد

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ اگر مشهدِ این روز‌ها را که آسمانش بر زمینش بخیلی می‌کند، دهان چشمه‌هایش خشک است و باران برایش به آرزویی بدل شده تا شاخه اندک درختانش را‌تر کند، کنار بگذاریم، می‌توان از تاریخِ روزگارانی یاد کرد که ارض اقدس نه‌تنها بارش بسیار داشته، که بی‌شماری باغ‌های سبزش نیز زبانزد همه آنانی بوده که گذرشان به این خاک می‌افتاده است.

نخستینِ این باغ‌ها که معروف‌ترین آن‌ها نیز هست و حالا نشانش را جز در خط کتاب‌ها یا گزارش باقی‌مانده از پیشینیان نمی‌توان یافت، باغ حُمیدبن قَحطبه طایی، والی خراسان، است که بعد‌ها میزبان و مزار پیکر امام‌رضا (ع) می‌شود. سطر‌های پیش رو مروری است بر تاریخ از‌سر‌گذشته این باغ به مناسبت روز تصویب قانون منع درختان در سال ۱۳۵۳ خورشیدی.

باغی با عمارت و سرداب و قنات سناباد‌

می‌گویند این باغ در واقع یک ارگ حکومتی و محل اجتماع و اسکان حکما و خلفا در دوران مختلف بوده که قدمت آن به پیش از ایجاد مشهد می‌رسیده است. سیدمهدی سیدی در کتاب «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» درباره مکان و حدود باغ حمید بن قحطبه می‌نویسد: «کاخ والی خراسان در دل باغی در قریه سناباد و در واقع در یک میلی قراء نوغان توس واقع بوده است.»

درباره وسعت این باغ هم گفته اند یک میل در یک میل بوده و در آن عمارتی مجلل با اتاق‌های بسیار وجود داشته که ساختمان فرمانداری توس به شمار می‌آمده است. سوای این عمارت باشکوه، یکی دیگر از زیبایی‌های این باغ، عبور چشمه سناباد از دل آن بوده است که بعد‌ها نامش با داستان ها، روایات و ماجرا‌های بسیاری درباره شهادت و دفن حضرت رضا (ع) در خاک خراسان پیوند می‌خورد.

عزیزا... عطاردی بر پایه پژوهش هایی، باغ حمیدبن‌قحطبه را چنین توصیف می‌کند: «این باغ، زیرزمین و سرداب‌هایی داشته که تابستان‌ها از آن استفاده می‌کرده اند. البته حوضخانه ‏ای بزرگ هم در زیر عمارت آن ساخته بودند که آبش دهان باغ و درخت موجود در مسیرش را سیراب می‌کرده است.»

گویا محلِ آبادی و خانه‌های مسکونی سناباد هم در مظهر همین قنات پا می‌گیرد که در قرن‌های بعدی به سراب قنات سناباد یا سراب شهرت می‌یابد و نامش بر روی یکی از محلات غربی و همچنین یکی از دروازه‌های شهر نیز ماندگار می‌شود.

رضا دیشیدی، از قدیمی‌ترین مهندسان و معماران آستان قدس و رئیس سابق سازمان عمران و توسعه حریم حرم رضوی، در طرح بازسازی حرم در دوره پهلوی دوم توانسته بقایای مسیر این قنات را پشت محراب مسجد گوهرشاد پیدا  کند.

وقف بخشی از باغ برای ایجاد قبرستان

تاریخ نگاران بسیاری معتقدند که پیکر امام رضا (ع) در سرداب همین باغ و با آب قنات سناباد غسل داده و در دل این باغ نیز دفن شده است. برخی منابع هم نوشته اند امام رضا (ع) پس از ورود به مشهد برای مدتی در این باغ سکونت داشته و بخشی از آن را که بعد‌ها قبرستان قتلگاه و سپس باغ رضوان در آن احداث می‌شود، می‌خرد.

به گفته قاضی میر احمدمنشی قمی ابراهیمی، پول این حدود را امام رضا (ع) در زمان سفرشان به توس از محل اجرت کتابت کلام ا... خریده، ولی آن را برای ایجاد قبرستانی ویژه مسلمانان (مؤمنین و مومنات) وقف می‌کند.

همین است که در ابتدا این زمین را که در ضلع شمالی حرم مطهر رضوی قرار داشته، «غسالگاه» می‌گفته اند.
میر منشی قمی در این باره نیز نوشته است: «این اراضی در کنار موضعی بوده که حضرت (ع) را در آنجا غسل داده اند و در آن مکان، مسجدی است که مردم آنجا زیارت و عبادت می‌کنند.» همچنین آن طور که ابن اثیر گزارش می‌دهد، گویا غسالخانه در سال ۵۱۰ هجری‌قمری، پس از دفن کشتگانی یک حادثه در حرم مطهر رضوی به این نام معروف می‌شود.

البته برخی نیز معتقدند در سال ۹۹۷ هجری قمری، بعد از یورش عبدالمومن خان ازبک به مشهد و قتل عام مردم وقتی پیکر‌های بی شماری در زمین آن خاک می‌شوند، به این نام خوانده می‌شود که نمی‌تواند چندان درست باشد؛ زیرا شواهد نشان می‌دهد این حدود پیش از این دوران هم به نام «قتلگاه» خوانده می‌شده است.

برای نمونه، ابن فندق در سال ۵۴۹ هجری قمری محل دفن ابوعلی فضل بن حسن طبرسی را در نزدیک مسجد قتلگاه نقل کرده که این قدیمی‌ترین خبر قابل استناد درباره این قبرستان است.

سنگ قدمگاه در قبرستان قتلگاه

اعتمادالسلطنه وزیر در توصیف قبرستان قتلگاه در دوره قاجاری می‌نویسد: «در وسط قبرستان، خانه‌ای است معروف به تکیه بکتاشی ها، گویند که آنجا، همان خانه حمیدبن قحطبه بوده که حضرت رضا (ع) هم در آنجا منزل داشته اند.

در این خانه، حجره‌ای هست که داخل آن سنگ سبزی قرار دارد. سنگ سفیدی نیز بر دیوار آن نصب شده که جای پایی در آن رسم است. این هر دو سنگ، زیارتگاه اند.» علاوه بر این حجره گویا در قتلگاه این دوران، مسجدی نیز بوده است که بین مردم معروف بوده امام (ع) در آن مکان غسل کرده اند.

میرمنشی قمی می‌گوید: «این اراضی در جنب موضع مبارکی است که آن حضرت در آنجا غسل فرمودند. اکنون مسجدی است که مردم در آنجا زیارت و عبادت می‏ کنند.» آن طور که او گزارش می‌دهد، در سال ۹۶۶ هجری قمری، شاه طهماسب اول صفوی صد تومان برای پدر او، «شرف الدین حسین حسینی قمی» که در آن دوران حکم وزارت داشته است، می‌فرستد و دستور می‌دهد بر گرداگرد قبرستان قتلگاه دیوار بکشند و بر آن، دری برای ورود و خروج مردم تعبیه کنند تا به این وسیله از ورود استر و چارپا به این تربت مقدس جلوگیری شود.

قتلگاهی که باغ رضوان شد

در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی با توسعه شهر مشهد قبرستان قتلگاه به نفع ایجاد فلکه حضرت تخریب و دوباره باغی که حضرت رضا (ع) در آن قدم گذاشته بوده، سبز می‌شود. ماجرا از این قرار است که بخشی از محدوده قبرستان در دوره تولیت محمدولی خان اسدی بر آستان قدس رضوی (بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ خورشیدی) تخریب می‌شود و داخل طرح فلکه قرار می‌گیرد.

آستانه بخش باقی مانده را در سال ۱۳۱۰ خورشیدی دیوار می‌کشد و نهال کاری می‌کنند. با سبز شدن چتر این نهال‌ها این حدود باغ رضوان نام می‌گیرد که حدود آن ضلع شمالی حرم مطهر رضوی، بین کوچه تکیه حاج آقاجان و خیابان طبرسی بوده است.

چندی بعد باغ رضوان دراختیار وزارت فرهنگ آن زمان قرار می‌گیرد که آنان هم در آن، دبستان غزالی را سقف و ستون می‌زنند. ۳۰ سال بعد و در دهه ۴۰ خورشیدی آیت ا... حسین فقیه سبزواری مذاکرات و نامه نگاری‌هایی با هدف احیای دوباره آرامستان انجام می‌دهد و موفق می‌شود رضایت آستان قدس رضوی را در این زمینه جلب کند. پس از این است که طرحی بزرگ به صورت یک صحن تهیه و با نام صحن رضوان پایه‏ ریزی می‌شود.

۱۱ اسفند ۱۳۵۳ قانونی به هیئت وزیران ابلاغ شد که در آن از
منع قطع درختان گفته و تأکید داشت درختان و باغات شهری
یا روستایی نه تنها در داخل، که تا شعاع سی کیلومتری خارج از
دروازه آن، نیز نباید قطع یا نابود شود.

مشهد تا ابتدای این قرن و پیش از توسعه و تخریب‌های شهری دارای باغ‌های بی شماری بوده است. دکتر رحیم رهنما در کتاب «تاریخ محلات مشهد» از دوازده تای آن‌ها نام برده که چهارباغ، باغ خونی، باغ عنبر، باغ الندشت و باغ ملی، از جمله آن هاست.

ناگفته نماند که مشهد آن قدر پر درخت و سبز بوده که نام برخی از محلاتش مانند چهارباغ و پاچنار برگرفته و وام دار همین ویژگی بوده اند.

هم اکنون نیز اگرچه ازبیشتر آن باغ‌ها جز یاد و خاطره چیز دیگری نمانده، باغات آستان قدس رضوی حکم ریه‌های شهر را دارند و وجودشان بخشی از برکت بی نهایت حضرت رضا (ع) در این ارض مقدس است که سبب تلطیف هوا می‌شود و سوای این، بخشی از میوهاین اقلیم را تامین می‌کند.

باغ امام رضا (ع)

باغ امام رضا (ع) یکی از باغ‌های آستانه است که در شمال شرقی مشهد قرار دارد و مساحتی ۲۰۰ هکتاری را برایش نوشته اند. در خاک این باغ انواع درختان مثمر مانند آلو، شلیل، گیلاس، زردآلو، سیب، گلابی، توت و گردو و درختان بی ثمر مانند چنار و سپیدار ریشه دوانده‌اند.

باغ بیلدر

این باغ در جنوب غربی مشهد قرار دارد و برخی قدمت آن را بیش از دو قرن دانسته اند. مساحت قدیم باغ ۸ و مساحت امروز آن ۴۰ هکتار است و انواع درختان میوه نظیر هلو، زردآلو، شلیل، توت و دیگر درخت‌ها مانند چنار و بید در آن دیده می‌شود.

باغ ملک آباد

این باغ که معروف‌ترین باغ آستانه در میان مشهدی هاست، با بیش از ۳۰۰ هکتار، روزگاری بزرگ‌ترین باغ خاورمیانه نیز بوده است. در این باغ، سوای درختان میوه و بی ثمر بسیار، چندگلخانه بزرگ نیز وجود دارد.

باغات طرق

باغ‌های طرق که حدود ۴۰۰ هکتار بوده است، قدمتشان به اواخر دهه ۴۰ می‌رسد و در این مدت توانسته بخش زیادی از میوه سالانه مشهد و کشور را تأمین کند. میوه‌های زمستانی و تابستانی این باغ‌ها متنوع و قابل توجه است.